Executieve functies

Executieve functies zijn de regelfuncties in het brein, die betrekking hebben op het aansturen van eigen gedrag. Denk bijvoorbeeld aan het op tijd beginnen met je huiswerk, geconcentreerd werken aan een project of het tijdelijk kunnen onthouden van de net gegeven opdracht. Het zijn de denkprocessen die nodig zijn om eigen handelen te plannen, controleren én aan te sturen.

Een student met goed ontwikkelende executieve functies kenmerkt zich door:

• Doelgericht gedrag;
• Efficiënt handelen;
• Sociaal aangepast gedrag.

Meer nog dan intelligentie, is de mate van ontwikkeling van de executieve functies een goede voorspeller van schoolmotivatie, schoolsucces, werksucces en de mentale én fysieke gezondheid.

Er zijn drie kernfuncties: inhibitie, cognitieve flexibiliteit en werkgeheugen. 

Deze drie kernfuncties kun je uitsplitsen in een uitgebreidere verdeling van 11 executieve functies. Benieuwd naar een omschrijving van de 11 executieve functies, o.a. beschreven door Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO, 2019)? Download dit mooie overzicht.

Goed ontwikkelde executieve functies van het brein zijn geen doel op zich, maar een middel voor de student om zijn (leer)doelen te bereiken. Dit maakt het belangrijk om als school oog te hebben voor de ontwikkeling van de executieve functies. Zie hier de tijdlijn van de ef-ontwikkeling per leeftijdsfase.

Voor executieve breinfuncties geldt: ‘Use it or lose it’. Binnen het (beroeps-) onderwijs wordt een groot beroep gedaan op de executieve functies van de student, om zo bepaalde schoolse of werk gerelateerde taken met succes af te ronden. Dit maakt van het onderwijs een goede oefenplek voor de student om zijn executieve functies te benutten én daarmee te versterken.

Voorbeelden van taken die een beroep doen op executieve functies:

• Taken en situaties die planning en besluitvorming vragen.
• Taken en situaties die bijsturing en foutencorrectie vragen.
• Nieuwe vormen van gedrag of nieuwe opeenvolgingen van handelingen aanleren.
• Gevaarlijke of technisch moeilijke situaties benaderen.
• Situaties waarbij ingesleten gedrag of gewoontes moeten worden doorbroken / aangepast.

Het korte antwoord?: Ja, maar hoe precies wordt nog volop onderzocht.

Elke executieve functie is in aanleg al aanwezig in het brein. Wanneer je de executieve functies wilt versterken betekent dat simpelweg: De executieve functies verder ontwikkelen en verfijnen, door ermee te oefenen (‘Use it or lose it’).

Bij iedereen verloopt de ontwikkeling van de executieve functies in een verschillend tempo en via een andere manier. Daarbij kunnen we allemaal weleens last hebben van zwakke executieve functies. Voornamelijk in perioden van stress, onzekerheid of door slaapgebrek.

Tot nu toe is uit onderzoek gebleken dat er geen effectieve trainingen zijn, om de afzonderlijke executieve functies te trainen. Er is nog veel onderzoek gaande naar dit onderwerp. Wat we wel weten is dat drie zaken van positieve invloed zijn op de ontwikkeling van de executieve functies:

• Leren door zelf te doen
• Structuur en voorspelbaarheid in de omgeving (ontlasten zwakke ef’s)
• Rust

Goed om te weten!
Het deel van de hersenen waarin de executieve functies zich bevinden, de prefrontale cortex, ontwikkelt door tot ongeveer 25 jaar. Van mensen met autisme, adhd, dyslexie, dyscalculie, een vroegkinderlijk trauma of hoogbegaafdheid, is bekend dat deze ontwikkeling vertraagd kan verlopen (bij adhd 5 jaar). Tot de executieve functies volledig ontwikkeld zijn, moet soms de omgeving nog even de prefrontale cortex ‘zijn’ voor de student, zodat hij niet overvraagd wordt en zich rustig kan ontwikkelen.

Je gebruikt je executieve functies vooral in nieuwe situaties en minder in situaties die je vaker meemaakt. Routines in de klas ontlasten dus de ef’s. Met name studenten met meerdere zwakke executieve functies hebben hier baat bij, anders raken zij overbelast en komen aan het aanleren van een nieuwe vaardigheid (koffie maken, een stoel bekleden of een auto apk keuren) niet toe.

Wat werkt in de klas en tijdens de instructie

• Zorg voor een vaste structuur in je les, dit zorgt voor duidelijke verwachtingen.
• Pas tijdelijk de instructie en taken aan (tot student met zwakke ef’s het zelf kan):
  • kórte eenduidige instructie aan hele klas die bestaat uit: terugblik, doel les bespreken, voorkennis activeren, uitleggen, voordoen (allen positief voor werking van het werkgeheugen)
  • de rest van de klas kan zelfstandig aan het werk met de taak
  • verlengde instructie in klein groepje of individueel (voordoen, samendoen, nadoen)
  • student laten navertellen van de opdracht
  • snelle(re) controle of het goed gaat bij zelfstandig werk
  • veel aanmoediging
  • visuele ondersteuning op het bord of d.m.v. stappenplan (op tafel)
• Bevorder volgehouden aandachten reactie-inhibitie: Zet de klas bij instructie in busrijen. Studenten met aandachtproblemen kunnen zich op die manier beter focussen op de docent.
• Bevorder volgehouden aandacht: Rustig werken in de klas. Als er geen afleidende prikkels zijn, helpt dat studenten focussen op hun werk.
• Bevorder doelgericht gedrag: Noem het doel van de les. Dit helpt studenten doelgericht focussen op dat wat geleerd moet worden. Bespreek vooraf welk gedrag je verwacht.
• Leren om eerst na te denken wat je nodig hebt voor je begint, bv. middels een checklist. Dat lijkt overbodig, maar voor studenten die moeite hebben met plannen, organiseren en timemanagement biedt dit een uitkomst!
• Benut de metacognitie en cognitieve flexibiliteit: Bespreek hoe een taak is gegaan en laat de student oplossingen verzinnen voor problemen die ze tegenkomen. Vergeten je studenten vaak hun huiswerk te maken? Door erover te praten (in plaats van te mopperen) worden de ef’s getraind.

Wat werkt bij zwakke taakinitiatie

Studenten met een zwakke taakinitiatie starten niet makkelijk met een taak. Ze zijn met van alles bezig, maar niet met hun werk. Omdat een zwakke taakinitiatie meestal gelijk opgaat met geen overzicht hebben en niet goed kunnen plannen, kun je deze studenten vaak sneller aan het werk krijgen wanneer:

• Het doel van de opdracht duidelijk en aantrekkelijk voor ze is.
• Je de te nemen stappen duidelijk maakt voor ze.
• Je de studenten even kort op weg helpt als ze moeten beginnen (zeg letterlijk wat ze moeten opschrijven).

Rust in het brein is belangrijk om de prikkels van de dag te verwerken. Zeker wanneer er nieuwe vaardigheden worden aangeleerd.

• Uit het raam staren
• Ademhalingsoefening doen of een wandeling
• Tijd om zelf te bepalen wat je doet
• Schakeltijd (overgangen tussen lessen of taken)
• Iets doen wat geen concentratie vraagt

• Executieve functies bij kinderen en adolescenten, Peg Dawson & Richard Guare, 2019
• Gedrag in uitvoering, Mariëtte Huizinga, 2017
• Zelfsturing in de klas, Diana Smidts, 2018
• Handboek gedrag op school, Anton Horeweg, verschijnt mei 2021
• Gesprekskaarten Executieve Functies, Leren Leren Schiedam Tineke & Robine

Let op!: Een student met meerdere zwakke executieve functies (bv. wanneer er sprake is van adhd/dyslexie), zal in het bereiken van zijn doelen sneller overbelast kunnen raken. Dit vraagt om een intensievere en gerichtere aanpak in samenwerking met een expert passend ondersteunen uit jouw supportteam.